Qara dəliklərə mane olan texnologiya: Elm radioşumla necə mübarizə aparır?

Zəif qara dəlik siqnalları sayəsində Yer kürəsinin dəqiq mövqeyini müəyyən edən alimlər yeni və gözlənilməz problemə üzləşiblər: mobil telefonlar, "Wi-Fi" və peyk internetindən gələn siqnallar onların ölçmələrini pozur.

TodayPress TV xəbər verir ki, geodeziya elminə əsaslanan bu ölçmələr GPS naviqasiyası, rabitə və iqlim müşahidəsi üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Lakin bu texnoloji “səs-küy” tədricən həmin sistemlərin dəqiqliyini təhlükə altına alır.

Qara dəliklər niyə vacibdir?

Müasir peyk sistemləri — naviqasiyadan tutmuş bank əməliyyatlarına qədər — Yerin dəqiq koordinat sisteminə əsaslanır. Lakin Yer yalnız öz oxu ətrafında deyil, eyni zamanda Günəşlə birlikdə qalaktika daxilində hərəkət edir. Bu isə sabit və uzaq referens nöqtələrinə ehtiyac yaradır.

Uzaq qalaktikaların mərkəzindəki qara dəliklər yüksək sabitlikləri və nizamlı radioemissiyaları ilə bu funksiyanı yerinə yetirirlər. “VLBI” (çox uzun əsaslı interferometriya) adlı texnologiya ilə qlobal radioteleskoplar şəbəkəsi həmin siqnalları tutaraq, Yerin dəqiq mövqeyini müəyyənləşdirir və peyk orbitləri ilə yerin hərəkətini bir-birindən ayırmağa imkan verir.

Problem: texnologiyanın yaratdığı radioşum

Radioastronomiya üçün ayrılmış tezlik diapazonları beynəlxalq qaydalarla qorunur. Lakin son onilliklərdə texnologiyanın sürətli inkişafı bu səssiz tezlikləri getdikcə zəbt edir:

• Mobil şəbəkələr: 1G-dən 6G-yə qədər yeni texnologiyalar daha çox tezlik tələb edir;

• "Wi-Fi": Evlərdə və ictimai yerlərdəki simsiz internet siqnalları radioastronomik spektri çirkləndirir;

• Peyk interneti: "Starlink" kimi layihələrin minlərlə peyki artıq müşahidə siqnallarını üstələyir.

Qara dəliklərin siqnalları onsuz da zəifdir və bu texnogen “səs” onların tutulmasını mümkünsüz edir. Bu isə nəqliyyatdan tutmuş iqlimə qədər bir çox sahədə istifadə olunan peyk sistemlərinin dəqiqliyini zəiflədir.

Nə üçün vacibdir?

Əgər geodeziya ölçmələrinin dəqiqliyi aşağı düşərsə, bu kimi problemlər yarana bilər:

• GPS-də səhvlər: Cəmi 10–20 sm-lik sapmalar belə logistika və avtomobil idarəetməsi üçün ciddi risklər doğura bilər;

• İqlim araşdırmaları: Orbital peyklərin yanlış ölçmələri qlobal istiləşmə ilə bağlı məlumatların dəqiqliyini azalda bilər;

• İqtisadiyyat: Enerji sistemləri, bank əməliyyatları və beynəlxalq ticarət zəncirləri təsirlənə bilər.

Alimlər bir neçə çıxış yolu təklif edir:

1. Radioastronomiya üçün daha geniş tezlik zolaqları ayrılmalıdır;

2. Teleskoplar ətrafında “radio səssizlik zonaları” yaradılmalıdır — burada mobil və "Wi-Fi" siqnalları qadağan oluna bilər;

3. Peyk operatorları ilə əməkdaşlıq — məsələn, siqnallar teleskoplara yönəlməsin;

4. Texnoloji yeniliklər — zəif siqnalları seçə bilən daha həssas teleskopların hazırlanması.

Lakin bu tədbirlər qlobal səviyyədə koordinasiya tələb edir. Radiotezliklər milli qanunlarla tənzimlənsə də, VLBI texnologiyası qlobal teleskop şəbəkəsindən istifadə edir — yəni Yer ölçüsündə virtual teleskop qurulub.

Əslində bu problem yeni deyil. 1990-cı illərdə astronomlar mobil texnologiyaların artımı səbəbilə daha yüksək tezliklərə keçmişdilər. Lakin 2025-ci ildə artıq "Starlink"in 6 mindən çox peyki fəaliyyət göstərir. Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqının (ITU) məlumatına görə, elm üçün ayrılmış tezlik spektri son 20 ildə 15% azalıb.

Bəzi tədqiqatçılar süni intellektin bu məsələdə kömək edə biləcəyini düşünür: İA əsaslı filtrlərlə faydalı siqnalları səs-küydən ayırmaq mümkün ola bilər. Lakin əsas olan ictimai və texnoloji şüurun artırılmasıdır — çünki bir çox insanlar "Wi-Fi" və mobil siqnalların fundamental elmi təhdid etdiyini bilmirlər.

Elm və texnologiya arasında balans vacibdir. Qara dəlik siqnallarını itirmək təkcə astronomiyanın deyil, qlobal iqtisadiyyatın və gündəlik həyatın sabitliyini təhlükəyə ata bilər. Geodeziya itirdiyi dəqiqliyi geri ala bilməzsə, naviqasiya sistemlərindən iqlim izlənməsinə qədər bir çox sahə öz etibarlılığını itirəcək.

Qiymət Mahir